Vastelaoved … ’n begrip
Vastenavond: (m.) [Mnl. vastelavont, vastenavont, de vorm vastel- is te verklaren als schrikkel-, het gebruik van avond of nacht geeft de oude gewoonte aan feestdagen te laten beginnen met de zonsondergang van de vorige dag], 1 vooravond van de grote vasten, d.i. de dag vóór Aswoensdag, waarop men carnaval pleegt te vieren: Vastenavond houden, vieren; – (vand.)(ook) dit feest als zodanig:(zegsw.) het is altijd geen vasten-avond, niet altijd feest; het zo druk hebben als de pan op vastenavond; 2 (bij uitbr.) (ook) de drie dagen voor Aswoensdag; 3 (niet alg.) het tijdperk van Driekoningen tot Aswoensdag. Aldus van Dale, Groot Woordenboek der Neder-landse Taal.
’n Volksfeest
Dat de Vastelaoved of Carneval ’n volksfeest is, dat al eeuwelank wor gevierd deur alle laogen uit de bevolking, is niks nuuws. Waor d’n oorsprong van dì jaorlijks terugkommend fèstijn ligt is wà, waor zelfs de deffrente geschiedkundigen ’t onder mekaore nie sins over zijn. De een zegt dat de Vastelaoved, zoas me dà nou kenne, is ontstaon in de middeleeuwe, zo rond ’t jaor 1000-1100. Andere zijn echter van mening dat de wezelijke oorsprong al ver voor onze jaortelling ligt.
Ze bedoele hier dan feeste mee die saomenhange mee de jaorkring. Dan hebbe me te doen mee religieuze plechtigheje die gericht ware op de gruui en vruchtbaorheid van de gewasse. Me treffe altij ’geritualiseerd gedrag’ aon, waorbij bepaolde zaoke ’n rol speule: aorde, vuur, waoter en bome as zinnebeeld vor d’oerkrachte. Verering van de voorouwers, want zij kunnen ‘ ’n goei woordje doen’ in de waereld van de geeste. Daorbij spulde ’t aanbieje van ete ok ’n rol. Ommegange, de dans en ’t spel motte teslotte ok vermeld worre.
Bij ’t Carneval van tegeswoorig zijn van dit alles nog altij diengeskes terug te vinne.
Laote me ’s terug gaon naor d’antieke waereld …
Mesopotamië
Zoas me allemaol hebbe geleerd op school lag de baosis vor onze tegeswoorige beschaoving in wà ze in ’t verleje Mesopotamië noemde. Uit dees periode, rond 2600 voor Christus, zijn kleitablette gevonne, van ’n priesterkoning, waarop ’n beschrijving staot van ’n nuuwjaorsfeest. Tijdes dì feest wiere alle rolle t’onderstebove gehaold, rijk en arm ware gelijk, de slaof waar gelijkwaordig aon z’n meester en de ’gewone man’ had net zo veul te vertelle as de ’machtige man’. Ok wier beschreve hoe tijdes ’n presessie ’n waogen op wiele wier meegevoerd naor ’t heiligdom van de Babylonische god Mardoek. Tegeswoorig overdrijve me een bietje, want in onze optochte rije verscheie waoges op wiele mee. Mar ’t element ‘waoge’ herkenne me zo nog wel in de Vastelaoved van tegeswoorig.
’n Andere beschrijving van ’n diergelijk feest kenne me van de griekse historicus Berosus, uit zijn wark Babylonica. Tijdes ’n vijfdaogs feest wier ’n optocht gehouwe, waorin ’n vent wier meegevoerd die aongebusseld waar mee ’n koninklijk gewaod. Dees vent bleek echter ’n misdaodiger. Tijdes de vijf daoge meugde ie de rol van koning speule en had ok alle rechten en plichte van ’n koning. Eén dag vóór ’t end van ’t feest wiert ’r ’n trouwerij tussen hém en ’n priesteres voltrokke. De priesteres spulde de rol van de godin Istar. Op de lèste dag wiere de klere van ’de koning’ uitgetrokke; ie wier gegeseld en asnog terecht gesteld.
Hier is duidelijk de omkering van de rolle terug te vinne. De gedachte achter de terechtstelling van de misdadiger is, dat ’n godheid of koning bij ’t begin van ’t nuuwe jaar moes sterven om zo de zonde van ’t volk te kunne vergeve. Omda bij veul koninge dì koningschap goed beviel, zochte ze ’n ramplesant vor de koning. Deze ramplesant kon dan zonder gevaor vor ’t echte koningshuis simpelkes om het leve worre gebrocht.
De Grieke en Remeine
Ok d’ouwe Grieke en Remeine kende diergelijke feeste. Tusse de winterzonnewende en de dag-en-nachtevening (21 december – 21 maart) wiere d’r verscheie feeste gehouwe. ’t Meest bekende is wel ’t feest waorbij de god Dionysus, de god van de wijn, vervoering en geestdrift, wier meegevoerd op ’n waogeschip tijdes ’n optocht deur de Griekse steje. Tijdes dees optocht wiere ’r vijge, note en andere eteswaore ’t volk in gegooid. Dà’s wà ze tegeswoorig in Limburg, België en Duitsland nog altij doen, mar dan meestal in de vörm van bollekes en lekkertjes.
Ook tijdes dì feest wier ’n trouwerij voltrokken tusse Dionysus en de aordse koningsdochter Ariadne, wà bedoeld waar as vruchtbaor-heidssymbool, het aonbreke van d’n uitergaank (=lente).
Op de lèste dag waar alle aondacht gericht op de ziele van de doje, die terugkwame uit d’onderwaereld om al ’t kwaoie te straffe. Ze prebeerde dees geeste, uitgebeeld met verscheiene maskes, gunstig te stemme mee de hulp van deffrente gaove.
Germaone
Dichter bij huis hadde de Germaone ’t zogenaomde Julfeest. Hierbij wier de geboorte van de zon gevierd, oftewel de terugkomst van de uitergaank.
Mense, verkleerd as beeste, begeleidde de god Frey, die ze op ’n waogeschip gezet are. Ok wierd ’r hier gesproken over venters, verkleerd as vruimese. Dà’s wat ok vedaog nog herkenbaor is tijdes de Vastelaoved. Naor verloop van tijd wier op ’t schip awir ’n trouwerij gehouwe tusse Frey en ’n priesteres, mee awir dezelfde achterliggede gedacht die ’een endje terug al is genoemd.
De Kelte
De Kelte hadde ’t Samheinfeest, dat eigenlijk beteket: “zomereinde”. ’t Viel op 1 november en ’t waar de dag waorop de afgestörvene van ’t afgelope jaor hullie overtocht maokte naor ’t Rijk van de Dooie.
Tijdes dà feest wiere brandende wielen een barg afgerold richting d’ akkers. Op dees menier wier de zon symbolisch begraove en de vruchtbaorheid van d’akkers veilig gesteld.
Dà feest wier laoter opgenome in de heiligekelender.
Kerstening
Tot de komst van ’t Christendom veranderde er eigenlijk weinig aan deze ‘heidense’ festiviteite. Langzaam mar zeker wier d’invloed van ’t Christendom op dees feeste toch starker.
Uitbanne van de feeste is nooit gelukt en d’enige menier om dì prebleem op te losse, waar ’t opneme van de feeste in de liturgie en het kerkelijk jaar. Op de synode van Benevento in 1091 wier de Vastelaoved dan ok offiesjeel opgenomen in ’t kerkelijk jaor deur ’t vaststelle van d’Assewoensdag. Asssewoensdag, ’t begin van de Vastetijd. Vanaf die tijd komme me dan ok geregeld de begrippe Vastelaoved of Carneval tege. Waor dees begrippe eigenlijk vedaon kommen is nog altij ’n onderwarp van discussie.
In de middeleeuwen ontstaon vervolges de Narrefeeste en Ezelfeeste. Hier zien me wir ’t omkere van de daogelijkse werkelijkheid. Geestelijke, van een laogere wijding, vertolkte tijdes dees feeste de hoofdrolle. Zij spulde de rol van Ezelspaus, zottebisschop of ‘Lord of misrule’. Kenmerked voor dees festiviteite ware de zogenaomde ’schertsmisse’, waorbij in grote hoeveelheje ete en drienke naor binne wier gewarkt. Nao verloop van tijd wiere de rolle van de geestelijke overgenome deur leke, en die vörmde de Narregildes. Dees gildes stonge onder aonvoering van d’n Hoofdnar of Prins der Zotte.
’t Meest bekende gilde waar ’t Gilde van de Blaauwe Schuit.
Riffermaotie
Nao een aontal eeuwe kwam ’r ’n scheuring in de kathelieke kerk. Historische persone, zoas Luther en Calvijn, ware van mening dat ’r teveul gefeest wier binnen de kathelieke kerk. Zij vonne dat op dees menier de, van oorsprong heidense, feeste teveul overwicht hadde, en dà de belangrijkste feeste, zoas Kessemus, Paose en Pienkstere, eigenlijk hullie waerde verlore.
Ok de soosjaol-ekenomische toestand tijdes de reformaotie brocht ’n andere waordering van de Vastelaoved mee z’neige mee. Ze vonne ’t al mar meer ’n verspilling worre.
D’invloed van de riffermaotie ging zelfs zover dà tusse 1629 en 1789 de Vastelaoved in ‘s-Hertogenbosch verbooie wier. De Vastelaovedgebruike verwaoterden in de riffermaotorische gebieje, mar ok in de katheliek gezinde lande. Helemaol verdwenen is de Vastelaved toch nooit.
Herstel
Naor verloop van eeuwe kwam ’r wir ’n herstel van dì gekerstend volksfeest. Voral ’t eerst in die gebieje waor de riffermanten en kathelieken dicht bij mekaor leefde, en dan in het kathelieke deel. In sommegte dele bluuide de Vastelaoved zelfs meer op dan dat ie ooit waar gewiest. Voorlopers tijdes dit herstel van de Vastelaoved ware steje as Keulen, Koblenz en Munster. Zullie hebbe bevobbeld ok veul betekend in de vörming van ’t Carnaval in de provincie Limburg. Vanweges de ligging van de Duitse steje wor ’t Carnaval in Limburg daorom ok wel Rijnlands Carneval genoemd.
Saomevatting
Duidelijk meug zijn dat ’t bij alle besproke festiviteite gaot om ’n aontal elemente die deur d’eeuwe heen keer op keer terugkomme:
- het lentefeest, de wedergeboorte van de netuur.
- de vruchtbaorheid van de netuur en de mensheid.
- de daogelijkse werkelijkheid wor omgedraaid. Meestal ging dì gepaard mee verkleerpertije en maskeraodes.
- Ok altij terugkered is de Stoet of Optocht waorin ’n waogeschip nie ontbrikt.
Ondanks ’t Christendom hebbe deze gebruike deur d’eeuwen heen ’n andere inhoud gekrege. ’t Is tegeswoorig, zoas ok in ’t verleje, ’n feest waorbij de grens tusse werkelijkheid en onwerkelijkheid heel vaog is.
Zo ok in Altere … waor de Spinole leve!
